در « گـــاتها » ایــن سروده های اکثراً مذهبیِ زرتشت، در کتـــابِ مقدسِ آریانای باستان یعنی «اوستا» یا نخستین سروده های نظمی جهان، به سرودۀ زیبایی بر می خوریم که در ارتباط با کشورداری و عدالت، مردم سالاری و آزاد منشی، آزادگـــی و ایمان، همچنیــن مبارزه علیه ظلم و زور، ستم و تذویر، بدکنشی و دروغ و ... چنین سروده شده:
« از تو می پرسم ای اهورا ! چه چیز است سزای آن کسی که از برای سلطنتِ بد کنشی و دروغ پرستی، در سعی و تلاش است ؟ آری سزای آن بد کنشی کــه جز آزارِ ستــــوران و کارگرانِ دهقان، کارِ دیگری ندارد، هرچند از این بدبختان هرگز آزاری به او نمی رسد .»
و در جای دیگر از همین قطعه، می خوانیم :
« هیچیک از شما نباید به سخنان و حکمِ این دروغ پرستِ بد کنش گوش فرا دهید زیرا که او خان و مان و شهر و دهِ تان را دچارِ احتیاج و فساد خواهد ساخت، پس او را با نیروی سلاح از خویش برانید . »
( آهنو گات - یسنا 31 قطعۀ 16 )
«یسنا » در لغت به معنی پرستش، ستایش، نماز، جشن و در اصطلاح نامِ یکی از بخش های پنج گانۀ « اوستـــا » و مهم ترین بخش آن میباشد که شاملِ 72 فصل است و در مراسم آیینی آنرا به گویش می گرفتند .
در قطعۀ فوق از « کارگرانِ دهقان » نام برده شده، حقیر بدین باورم که منظورِ زرتشت از بکار گرفتنِ این واژه، نشان دادنِ مظلومیتِ کشاورزانِ کارگری است که در زیریوغِ ظلم و زورِ «دهقان» یا «دهگان» که همانا صاحبِ زمین و مالکِ ده بودند، بــه زراعت می پرداختند.
بعد از مقدمۀ کوتاهِ فوق، به بررسی اعیاد و جشن های آریـــانـــای باستان می پردازیم :
در این مورد نخست باید در مورد کیش و آیین سرزمینِ آریــانــای قرنِ دهمِ قبل از میلادِ مسیح و ظهورِ زرتشت روشنی انداخت .
آیینِ « زرتشتی » یا « زردشتی » آیینی است کـــه زرتشت از خانوادۀ « سپیتمه » موجد آنست دراین کیش اهورا مزدا خدای بزرگ و اهریمن روانِ خبیث است . سه رکــنِ مهم این آیین را منش نیک ، کــردار نیک و گفتار نیک تشکیل می دهد ، همچنین در این کیش ، اعتقاد به جهانِ آخرت ، صراط ، میزان ، داوری ، بهشت و دوزخ آشکار است .
با مطالعۀ تاریخ گذشتۀ سرزمینِ مان آریانا ، میبینیم که بلخِ قرن دهم پیش از میلاد ،شاهدِ ظهورِ زرتشترا و به وجود آمدنِ اثرِ با ارزشِ « اوستا » میباشد که در این اثر به واژه ها و مطالبِ کلیدی زیر بر می خوریم:
1 - واژۀ « اهورا » یا « اهورا مزدا»:
اهورا مزدا که به آن «هور مزدا»، «هرمزد»، «اورمزد»، «ارمزد»، «هرمز» و «هورمزد» نیز گویند، خدای بزرگِ آریانای باستان، در کیش زرتشتیان بوده و خالقِ زمین و آسمان و دیگر آفریدگان می باشد که «امشاسپندان » و « ایزدان » نیز آفریدۀ اویند. او در عینِ قدرت و دانش، منبعِ خیر و راستی و تقدس و تقوا می باشد .
2 - واژۀ « امشاسپند » :
در آیینِ زرتشت، امشاسپندان به هفت الهۀ ارجمند و مقربِ اطلاق میشود که عبارت اند از « بهمن »، « اردیبهشت »، « شهریور »، « اسپندارمذ »، « خرداد» و « امرداد » .
در آغازِ پیدایش آیینِ زرتشت، در رأسِ این شش الهه، سپنتا مینو یعنی « خردِ مقدس » قرار داشت، بعدها « اهورا مزدا » را بجایش قرار دادند و گــــاه نیز بـجای اهورا مزدا
« سروش » را جای داده اند .
3 - واژۀ « ایزد »:
در دینِ زرتشتی « ایزد » به فرشتگانی اطلاق میشود که از جهتِ رتبه، دونِ « امشاسپند » هستند . تعداد این ایزدان بسیار است و به دو بخشِ « مینوی » و « جهانی» تقسیم میشوند .
4 - واژۀ « سروش » :
در کیشِ زرتشتی، به یکی از ایزدان که در روز رستاخیز به امرِحساب و میزان گماشته میشود، « سروش » گویند . این ایزد بندگان را راهِ فرمانبرداری می آموزد، همچنین وی مؤکلِ روز هفدهمِ هر ماهِ خورشیدی یعنی « سروش روز » است .
بر میگردیم به معرفی اهورا مزدا و امشاسپندان دیگر یعنی شش الهۀ مقربِ درگاهِ وی و اعیاد و جشن های مرتبط با این فرشتگان :
اول - دی « آفریننده » :
صفتی است که بر« اهورا مزدا »اطلاق میشود و نام دهمین ماه از سال شمسی و روز های هشتم، پانزدهم و بیست و سوم از هر ماهِ خورشیدی را بدین نام یعنی « دی » یاد کنند و برای اینکه این سه روزِ موسوم به « دی » با هم اشتباه نشوند، نام هر روز را با نام روز بعد بپیوندند یعنی روز هشتم را « دی به آذر »، روز پانزدهم را « دی به مهر » و روز بیست و سوم را « دی به دین » گویند .
« دین » یکی از ایزدان در کیش زرتشتی و مؤکل بر روز بیست و چهارم از هر ماهِ خورشیدی یعنی « دین روز » میباشد .
دوم- بهمن « امشاسپندِ نیک منش » :
دومین روز از هر ماهِ شمسی و یازدهمین ماه خورشیدی یا دومین ماهِ زمستان را بنام این امشاسپند یعنی « بهمن » نامگذاری کرده اند .
« بهمنجه » یا « بهمنگان » جشنی است که در « بهمن روز » یعنی دومین روز از ماهِ بهمن، به واسطۀ توافقِ اسم روز با اسم ماه، در آریانای باستان برگزار میشد .
سوم - اردیبهشت « امشاسپندِ بهترین راستی » :
سومین روز از هر ماهِ خورشیدی و دومین ماه از هر سالِ شمسی که در میانۀ فروردین و خرداد قرار دارد، بنام این امشاسپند یعنی « اردیبهشت » نامگذاری شده است .
« اردیبهشتگان » جشنی است که در روز سوم ماهِ اردیبهشت در آریانای باستان برپا می شد و این بنا بر قاعده یی بوده که چون نام روز با نام ماه موافق آید آن روز را جشن می گیرند مانند ( فروردینگان،خردادگان، مهرگان، ... ) .
چهارم - شهریور « چهارمین فرشتۀ مقرب » :
روزِ چهارم از هر ماهِ خورشیدی و ششمین ماهِ شمسی یعنی آخرین ماه تابستان را به نام این امشاسپند، « شهریور » نام نهاده اند .
« شهریورگان » جشنی است که در « شهریور روز » یعنی چهارمین روز از ماهِ شهریور و با توجه به توافق نام روز با نام ماه، در آریانای باستان برپا می داشتند .
پنجم - اسپندارمذ « امشاسپندِ بردباری و فروتنی » :
پنجمین امشاسپند که در آیین زرتشتی، نمایندۀ بردباری و سازش اهورا مزدا و واسطۀ بینِ آفریدگار و آفریدگان است، « اسپندارمذ » نام دارد .در جهان خاکی نگهبانی زمین با اوست و روزِ پنجم از هر ماهِ خورشیدی و ماهِ دوازدهم شمسی را که امروز به آن « اسفند » گویند بنام این الهه، « اسپندارمذ » نام نهاده اند .
جشنی که در« اسپندارمذ روز» یعنی روز پنجمِ ماهِ اسپندارمذ، برپا میشد «اسپندار جشن»نام داشت . ابوریحان بیرونی گوید در آریانای باستان این جشن به زنان مخصوص بوده است و در این روز زنان از شوهران خود هدیه می گرفته اند، از این رو به جشن مژده گیران نیز معروف بوده است .
ششم - خرداد « ششمین فرشتۀ مقرب » :
یکی دیگر از امشاسپندان، « خرداد » میباشد که ششمین روز از هر ماهِ خورشیدی و سومین ماهِ شمسی یا آخرین ماهِ بهار را به نام این الهه، نامگذاری کرده اند .
« خردادگان » جشنی است که در « خرداد روز » یعنی روز ششم از ماهِ خرداد، برپا می شده .
هفتم - امرداد « الهۀ مردن و در گذشتن » :
روز هفتم از هر ماهِ خورشیدی و ماهِ پنجم از هر سال شمسی را بنام این امشاسپند، «امرداد» نام نهاده اند .
« مردادگان » جشنی است که در « امرداد روز » یعنی هفتمین روز از ماهِ امرداد آنرا جشن می گرفته اند .
اکنون میپردازیم به معرفی ایزدان و جشن های مرتبط با آنان :
الف - آذر :
آذر نام ایزدی است در آیین زرتشتی که روز نهم از هر ماهِ خورشیدی و ماهِ نهم از هر سالِ شمسی را بنام این ایزد، « آذر » گفته اند .
« آذر جشن » به جشنی گویند که در « آذر روز » یعنی روز نهم از ماهِ آذر برپا می نمودند و در این روز آریایی های باستان به زیارت آتشکده ها می رفتند .
ب - آبان :
نام فرشته یی است که مؤکل بر « آبان روز » میباشد و روز دهم هر ماهِ خورشیدی و ماهِ هشتم از هر سالِ شمسی را بدین نام یاد کنند .
« آبانگان » نام جشنی است که در « آبان روز » یعنی روز دهم از ماهِ آبان در آریانای باستان برپا میشد .
« آبانگاه » به روز دهم فروردین ماه گویند و در تاریخ آمده اگر در این روزباران ببارد آبانگاهِ مردان است و مردان به آب درآیند و اگر باران نبارد، آبانگاهِ زنان باشد و ایشان در آب شوند و این عمل را بر خود مبارک دانند .
ج - تیر :
فرشته یی است که مؤکل بر « تیر روز » میباشد و روز سیزدهم از هر ماهِ شمسی و ماهِ چهارم از هر سالِ خورشیدی را بدین نام یاد نمایند .
« تیرگان » نام جشنی است که در « تیر روز » یعنی روز سیزدهمِ از ماهِ تیر در سرزمینِ باستانی آریانا برگزار میشد .
د - مهر :
قبل از ظهورِ زرتشت، این اسم یعنی « مهر » نام یکی از خدایانِ آریانای باستان بود که رب النوعِ خورشید و آفتاب معنی میدهد . روز شانزدهم از هر ماهِ خورشیدی و ماهِ هفتم از هر سالِ شمسی را « مهر » نامند .
« مهر یا میثر » که در اوستا و پارسی باستان به آن « میترا »، در سانسکریت « میتره » ودر زبانِ پهلوی آنرا « میتر » گویند، در « گات ها » به معنی عهد و پیمان آمده و اوستا
« مهر » را از آفریدگانِ اهورا مزدا محسوب نموده و از او بنام ایزدِ محافظِ عهد و پــیمان یاد میکند، همچنین او را فرشتۀ فروغ و روشنایی می نامد .
« مهرگان » یا « میتراکانا » مهم ترین عیدِ آریانای باستان میباشد که این عید را « عید میترا» یعنی عید مهر « خدای نور و آفتاب » می نامند و چون روز مزبور در غالبِ سالها در ماهِ « باغیادیش » واقع می شده، لذا اسم این ماه از همین عید اقتباس شده که ماهِ « عید بغ » یعنی « میترا » باشد .
روز شانزدهم هر ماه که به « مهر روز » موسوم است، مخصوص به فرشتۀ فروغ و روشنایی یعنی « مهر » است . در « مهر روز » یعنی شانزدهمین روز از ماهِ مهر در سرزمینِ آریانای باستان، جشن بسیار بزرگی برپا می گردید که این جشن بزرگ شش روز طول می کشید، این عید از روز شانزدهمِ مهر آغاز ودر روز بیست و یکم مهر که « رام روز » باشد، ختم میگردید . روز آغازین را « مهرگانِ عامه » و روز فرجامین را «مهرگانِ خاصه » می نامیدند .
در آیین زرتشتی « رام » یا « آرام » نامِ یکی از ایزدانی است که مؤکلِ روز بیست یکم هر ماهِ خورشیدی یعنی « رام روز » میباشد .
و - فروردین :
« فروردین » یا « فرودین » نام اولین ماهِ سالِ خورشیدی و آن مدتِ توقفِ آفتاب است در برجِ حمل، مدتِ این ماه را سی و یک روز گیرند و نام نوزدهمین روز از هرماهِ خورشیدی را نیز « فروردین » گویند « فروردین روز » .
« فروردیان » یا « فروردگان » جشنِ فرورد ها یا « فروهران » است و آن هنگامیست که فروهران به زمین فرود آیند و مدت آن ده روز است که از «اشتاد روز» تا « انیران روز» از اسفند ماه و پنج روز از گاتها را در بر میگیرد .
در آیینِ زرتشت « اشتاد » نام فرشته یی است که مؤکلِ روز بیست و ششم هر ماهِ خورشیدی است وبه بیست و ششمین روز هر ماهِ خورشیدی « اشتاد روز » گویند .
در کیشِ زرتشتی « انیران » به فرشته یی گویند که مؤکل بر روز سی ام از هر ماهِ خورشیدی میباشد و به روزِ سی ام هر ماهِ خورشیدی «انیران روز » گویند .
« فروهر » : در آیینِ زرتشتی، فروهر نیرویی است که اهورا مزدا برای نگهداریِ آفریدگانِ نیکِ ایزدی از آسمان فرو فرستاده و این نیرویی است که سراسرِ آفرینشِ نیک از پرتو آن، پایدار است . پیش از آنکه اهورا مزدا جهان خاکی را بیافریند، فروهر یعنی هر یک از آفریدگانِ نیکِ این گیتی را در مینوی زیرین، بیافریده و هر یک را به نوبۀ خود برای نگهداری یکی از آفریدگانِ جهانِ خاکی فرو می فرستد و پس از مرگِ آن آفریده، فروهر او دیگر باره بسوی آسمان گراید و به همان پاکیِ ازلی بماند، اما هیچگاه کسی را که به وی تعلق داشت، فراموش نکند و سالی یکبار به دیدن او بیاید و آن هنگام جشنِ فروردین یا «فروردگان » باشد، یعنی روز هایی که برای فرود آمدنِ فروهر های پاکان و نیکان اختصاص دارد .
شانزدهم مهر ماهِ 1387 خورشیدی « لندن »
مهندس شاه امیر فروغ
مأخذ :
1 - جلد اولِ کتابِ افغانستان در مسیرِ تاریخ - زنده یاد میر غلام محمد غبار .
2 - فرهنگ فارسی « یک جلدی » معین - زنده یاد دکتر محمد معین .
3 - یادداشت های شخصی نویسنده - برگرفته شده از مراجع مختلف .
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر